Қарап тұрсаңыз, бұрынғы қазаққа ақыл айтқандардың бәрі қарттар – аузы дуалы билер, сөз киесін түсінген әулиелер болған екен.
Аттың жүйрігі кетіп, шабаны қалар.
Жақсының атағы кетіп, азабы қалар,
Әулиенің аруағы кетіп, мазары қалар.
Сөздің маңызы кетіп, самалы қалар,
Сөйтіп, ақылы жоқ, санасыздың заманы болар, – деп қазақтың болашағын болжап кеткен Майқы би дана қарт еді.
Құл-құтандар жиылып,
Құда болған заман-ай.
Арғымағын жоғалтып,
Тай жүгiрткен заман-ай! – деп заманының мұңын шаққан Бұқар жырау да ақ сақалды абыз-тұғын. Жер жәннатын іздеген Асан қайғы да, берідегі қазақтың үш дуалысы – Төле, Қазыбек, Әйтекелер де әулие ақсақалдар еді. Олар қараша қазаққа жол көрсетіп, ақ адал сөзімен, ақпа жырымен ненің ақ, ненің қара екенін, ненің жақсы, ненің жаман екенін жырға қосты, нақылға айналдырды, кейінгіге қалдырды. Сөйтіп, сөз қадірін түсінген қазақ олардың соңынан ерді, ақылына жүгінді. Ал Абайдың заманына келгенде жағдай күрт өзгерді. Абай құсалықпен өмір кешкен дәуірде отаршы орыс қазақтың сөз ұстаған, аузы дуалы ақсақалдарының түбіне жетіп, тілін кескен бе деп қаласың!
Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп, көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман...
Немесе:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
Ашуың – ашыған у, ойың – кермек.
Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық,
Кім көңілді көтеріп, болады ермек?..
Абай осы екі өлеңін жазғанда 41 жаста екен. «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман...» да, «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек...» те 1886 жылы жазылған. Біріншісі, арқылы ақын өз қоғамының көлеңкелі тұстарына тоқталып, кейбір бай, болыс, билердің қасиетсіз тірліктерін ащы тілімен түйреген. «Терін сатпай, телміріп, көзін сатқандарды» қатаң айыптап, адал еңбекпен мал табуға шақырады. Ал екінші өлеңінде Абай заманының зарын, адамының әрекетін терең танымымен таразыға салады. Мұндағы Абайдың қартайып, қайғы ойлауы, қартайғандығының емес, кемелденгенінің, ақыл-парасатының толысқан, алайда мұңдасарға қара қаппай қиналғанынан хабар беретін секілді.
Заки Ахметов былай деп ой қорытыпты. «1886 жылы жазылған «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», «Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман», «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» өлеңдерінде Абай замана жайын толғап, әр топтардың өкілдері, әр алуан адамдардың мінезі, іс-әрекетіне көз жібереді. Осы шығармалардағы айрықша өзгешелік – айту тәсіліндегі, стиліндегі қарапайымдылық, пәлендей әдемі дерлік, әшекейлі сөздерді қолдануға ұмтылмаушылық. Сонда осы өлеңдердің артықшылығы неде? Олар алдымен ақын ойының тереңдігімен, еркін төгіліп отыратын оралымдылығымен, қоғамдық, өмір құбылыстарының мәнін ашып, алаламай, анық, айқын бағалап, талдап беруімен тартымды. Және бір назар саларлық жай – Абай «Қартайдық, қайғы ойладық» деген сияқты өзінің қамыққан, қажығандай көңіл-күйін осы өлеңдердің бастапқы жолдарында ғана айтады. Осылай барып, ішкі сырын аңғаратын рай көрсетеді де, одан әрі бірыңғай айналадағы өмір, әр түрлі адамдардың жағымсыз іс-әрекеттері, қылық-мінездері туралы айтуға ойысады».
Шынында, Абайдың «Қартайдық, қайғы ойладық...», «Қартайдық, қайрат қайтты...» дегеніндегі «қартаюын» қалай түсінеміз? Қалихан Ысқақ бұрынырақта: «Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» дегенде бар болғаны қырық жаста екен. Қырық жаста қартайғаны қалай? Ақынның халқынан жасырғаны жоқ еді. Мінін де, мінезін де тарамыстай тарқатып, тіршілік болмысын жіліктеп бергенде, қазағына жеткізе алмағаны тек арманы ғана болса керек. Абайдың арманына бір ғасырдың өзі бой теңестіруге жарамай отырғанда, «тамағы тойса» бар дүниені ұмытыл, қарақұсынан қанжар төніп тұрса да «жатуға» дайын тұратын салбөксенің өресі қайдан жетсін де. Абайдың уайымы да, қайғысы да осы емес пе екен?» деп жазды. Демек, Абайдың қартаюы – оның қоғамдағы мәселелерге немқұрайлы қарамауынан. Сонда Абайды қажытқан, қартайтқан кім? Бұған жауапты: «Қырық жасында Абай қартайып, қайғы ойлады! Сол қырығыңызға жақындап қалсақ та, замана қабағы, тұрмыс талқысы әрқилы қайғы ойлата бастаса да, атан көрмеңіз, «қартайдық» деп айта алмаспыз! Аузымыз бармас. Осының өзінен-ақ кешегі тұйық орта, етек-басты елде ғұмыры еткен қамырықты кемеңгер мен бүгінгі заманы озық, білімі жетік саналатын, жасы жөнінен құрдасы дерлік ұрпағының арасында қанша парық барын шамалай беріңіз. Абайды қартайтқан уайымның салмағын, оны көтерген иықтың зорлығын пайымдаңыз. Және сол иық, сол тұлға қазақ өлеңі, қазақ ойы, қазақ мәдениеті алдағы болжаусыз кәп уақыт ішінде игермек ұлан-қиыр кеңістікті бір өзі толтыруға тиіс болғанын зерделеңіз. Қырықтағы кемеңгердің парасат, қиялыңыз нұсқалаған дидарына қаныңыз» деп Тұрсынжан Шапай береді.
Иә, Абайдың заманында қазақты қамшылаған Асан, Бұқар, Төлелердің дәурені өтті. Сөйтіп, Абайдың сол ақсақалдардың орнын басып, «қартайып, қайғы ойлаған» қартқа айналудан басқа дәрмені қалмады. Себебі, қазақтың түсінігіндегі ең ақылды қазақ – ең кәрі қазақ болатын.
Бұқар жырау айтады:
Қырық деген жасыңыз,
Ерттеулі тұрған құр аттай.
Елу деген жасыңыз,
Ол да бір үлкен бел екен.
Алпыс деген жасыңыз,
Қайғы, мұңды шөл екен.
Көрдіңіз бе, қырықты «Ерттеулі тұрған құр аттай» деп суреттейді. Ал Абай ше? Ол Бұқарлардың дәстүрлі жолын бұзды. Қырқында қазаққа ақыл айтты. Қара сөздерімен, өлең-жырларымен ақиқатты тануға, алауыз болмауға, бір адамзаттың баласындай бірлікте өмір сүруге шақырды. Сәулелі келешек, білімді ұрпақ үшін қазақта Абайдай шерленген, Абайдай азаптанған адам жоқ шығар? Абай адамды ғана емес, заманды да түзетпек болды. Мұны ақынның өзі де мойындап, «Түзетпек едім заманды, Өзімді тым-ақ зор тұтып» деп жеткізген. Осылайша, Абай жетпістегі қарияның арқалайтын ауыр жүгін қырқында арқасына қондырып, қырық жамау қазақтың өлеңін шыңға шығарды. Содан кейін де біз, Абайды арқалы ақын ғана емес, аруақты әулие тұтамыз.
Айналасындағылардың қыспағы, заманының әділетсіздігі қырықтағы Абайдың жүрегіне салмақ салды. Мырзабек Жолдасбеков: «Абай қазақтың өзара қырқысқа келгенде алдына жан салмайтындығына, сырттан жау келсе, басы қосылмай бара жатқанына ызаланады. «Сенісерге жан таба алмай, сенделеді ет жүрек» деп түңіледі өз ортасынан. Абай қанша түңілсе де өз елін тастап, көшіп қайда барады дейсің, көшкен жоқ, жаман істерін жек көре тұрып жанындай жақсы көретін, жамандыққа қимайтын өз жұртының ішінде ғұмыр кешті. Абайдың ел үшін күйіне отырып, өз елін қаншалықты құлай сүйетіндігін, соншалықты жаны ашитындығын осы сөзінен де анық көреміз» деп жазды.
Абайдың сөзі – қазақтың темірқазығы болатын. Ақынның өлеңдерінде қазақтың сол замандағы өмірінің шынайы шежіресі жатқан болатын. Халықтың өмірі, заманның келбеті, уақыттың ащы шындығы, адамдардың дүрдараздығы мен әділетсіздігі Абай жырларынан көрініс тапты. Өкініштісі, заманында Абай сөзі өз тыңдаушысын тапқан жоқ. Шәкәрім қажының:
Кім жалғыз бұл жалғанда, есті жалғыз,
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па?
Қазақтан табылды ма соның пары? – деп жазатыны содан. Демек, ақынның қырқында «Қартайдық, қайрат қайтты» дегенін, кәріліктің дендегенінен емес, «айтушы мен тыңдаушының көбі надан» болып, қаламы ауа қармап, сөзі желге ұшқан, сөз танымас жұртына налыған кемеңгерлік кезеңі деп түсінуге болады. «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» дейді ақынның өзі. Мұңдасар жаны жоқ ойлы адам қартаймағанда басқа кім қартаюшы еді?
Қартаю, шал болу дегеннен шығады, Бейімбет Майлин ақын досы Ілияс Жансүгіровке жазған хатында «Біз шал болып қалдық-ау, Ілияс, білесің бе?» деп жазыпты.
Ілияс!
...Ешқайда шықпаймын. Ешкімнің үйіне бармаймын. Дос-жарлардан қол үздік. «Жатқанға берсең маған берге» түскен жай бар...
Бозарып таң атып келе жатыр. Терезені ашып жаңа кішкене отырдым. Түрлі ойлар қаптады. Жаз өмір елестеді. Біз шал болып қалдық-ау, Ілияс, білесің бе...
Бейімбет. Қызылорда. 1929 жыл, 22 мамыр.
Қараңызшы, Бейімбет осы хатын 35 жасында жазыпты. Абайдың қырқында «қартайдық» дегеніне қынжылып отырғанымызда, Биағаң отыз бесінде «шал болдық» дейді. 1886 мен 1929 жылдың арасы 43 жыл екен. Енді ойлап отырмын, әр қырық жыл өткен сайын 5 жасқа қартайдық десек, дәл бүгінде 25 жастағылардың елдің ауыр жүгін көтеріп, жұрт тағдырын ойлап шөгетін жасына тура келеді екен. Алашордашылар – Бейімбет, Ахмет, Әлімхан, Әлихандар отыз бесінде елдіктің туын шықпай, қазақтың бүгінгі баянды болашағы үшін күрескен. Бір ғана Әлімхан Ермековті алайықшы. Әлімхан 1920 жылы Лениннің төрағалығымен өткен Халық комиссарлары кеңесі мәжілісінде Қазақ елінің жағдайы туралы баяндама жасап, Қазақ автономиясы шекарасының біртұтастығын жанқиярлықпен қорғап қалған.
Әлімхан Қазақтың тағдырын шешіп, жер мәселесін көтерген кезде 29 жаста екен. Ал бүгінгінің жиырмадан асқан жастары жерін Әлімхандай қорғай ала ма? Қазіргінің жиырмадан өткендері Абайша «Қартайдық, қайғы ойладық» деп ұлт үшін қайғыра ала ма? Алайда, уақыт соны талап етіп отыр! Бұқарлардың дәуірі келмеске кетті. Абайдың да заманы көзден бұлбұл ұшты. Бейімбеттер де қазақ үшін аянып қалмады. Ендігі үміт – жастарда. бізде!
Серікбол Хасан
"Айқын" газеті